Nga đưa hạm đội tàu ngầm xuống lòng Bắc Cực để làm gì?

David Hambling

BBC Future

Bắc Băng Dương: Đại dương nhỏ nhất trong 5 đại dương, với mặt nước đóng băng và gió xé như dao, là một trong những nơi có điều kiện khí hậu khắc nghiệt nhất trên Trái Đất.

Nhưng sâu bên dưới mặt biển băng giá dày mỏng theo mùa, vùng đại dương không thân thiện này ẩn chứa cả một kho tàng tài nguyên thiên nhiên, một trong những khu vực lớn nhất mà loài người chưa từng chạm tới.

Bắc Băng Dương bao quanh Bắc Cực ước tính có trữ lượng hàng tỷ thùng dầu, và hàng nghìn tỷ m3 khí ga tự nhiên - chiếm từ 16-26% trữ lượng chưa được phát hiện trên Trái Đất. Và có một siêu cường đang nhanh chóng mò tới để đánh bại các quốc gia khác trong cuộc đua giành giật khai thác mạch nguồn chính tài nguyên ở vùng cực này: đó là Nga.

Nhiều thập niên sau khi Liên Bang Xô Viết sụp đổ, Nga khởi động một nhiệm vụ đào sâu vào lòng biển Bắc Cực, đưa một đội robot dưới nước và tàu ngầm không người lái vào dò tìm vùng nước khắc nghiệt nhất Trái Đất.

Công nghệ mới chưa từng có

Và giờ đây, sau nhiều năm đào sâu xuống khu vực, Nga, quốc gia có sản lượng dầu và khí tự nhiên chiếm đến 68% tổng xuất khẩu trong năm 2013, đang lên kế hoạch áp dụng những công nghệ mới chưa từng thấy để nâng cấp nhiệm vụ lên tầm cao mới.

Bản quyền hình ảnhGETTY IMAGES

Image captionTổng thống Nga Vladimir Putin đứng cạnh Thủ tướng Dmitry Medvedev khi tới thăm quần đảo Franz Josef Land hẻo lánh ở Bắc Cực hôm 29/3/2017

Nga đã khai thác khoảng 5,5 triệu tấn dầu hàng năm từ một mỏ dầu duy nhất của nước này đang hoạt động ở Bắc Cực.

Hầu hết vùng biển này vẫn bao phủ trong băng giá dày đặc quanh năm, khiến hoạt động khai thác bằng các tàu hoạt động trên mặt biển trở nên không khả thi.

Khi tham quan dự án Iceberg của Nga, một dự án tham vọng sử dụng những công nghệ cực đỉnh trong điều kiện vô cùng khắc nghiệt, chúng tôi trò chuyện với những chuyên gia có thể giúp ta có thêm cái nhìn về các dự định của Nga ở Bắc Cực.

Cuộc chạy đua giành giật tài nguyên quý giá ở Bắc Cực không phải chuyện gì mới. Trữ lượng khí đốt và dầu bị nhiều cường quốc xúm lại tranh giành - Nga, Đan Mạch, Na Uy, Hoa Kỳ và Canada - tất cả đều muốn được chia phần.

Chỉ riêng Nga đã tiến hành khoan ở khu vực Vòng Cực Bắc trong hàng thập niên. Vào tháng 8/2007, Nga có một động thái nguy hiểm và khiêu khích toàn cầu khi gửi hai tàu ngầm mini xuống 4.200m dưới lòng Cực Bắc để cắm một lá cờ bằng titanium chống gỉ dưới đáy biển nhằm tuyên bố chủ quyền trong khu vực này.

Giờ đây, năm 2017, cộng đồng thế giới đang theo dõi chặt chẽ những gì Nga làm vì nước này đang định mở rộng quyền sở hữu và ảnh hưởng trên vùng biển thuộc Bắc Cực - và những tài nguyên thiên nhiên trong khu vực. Với Nga, dầu mỏ và khí đốt là nguồn năng lượng và thu nhập cơ bản. Dự án Iceberg có thể là con bài quốc gia để đảm bảo nước này nắm độc quyền trong khu vực với cả hai loại tài nguyên.

Sức mạnh quân sự trên băng đá

Nga đã tăng cường sức mạnh quân sự ở Bắc Cực, xây dựng thêm nhiều căn cứ trong khu vực sau khi mở cửa nhiều căn cứ khác đầu năm nay.

Vào tháng 4/2017, các phóng viên của BBC là nhóm phóng viên nước ngoài đầu tiên được phép quay phim lữ đoàn quân sự của Nga đóng quân ở Bắc Cực, gần biên giới Phần Lan. Việc Nga tăng cường hiện diện quân sự trong khu vực cho thấy tham vọng ngày càng lớn của nước này vào thời điểm băng tan dần, khiến cho các mỏ năng lượng càng dễ tiếp cận hơn bao giờ hết.

Khá giống với việc khai thác dầu từ Biển Bắc thời thập niên 1970, vốn được coi là đầy thách thức về kỹ nghệ trong thời chưa từng có ai vận hành giàn khoan xa về phía bắc trong điều kiện khắc nghiệt như vậy, ngày nay Bắc Cực cũng đang vấp phải những rào cản tương tự. Với nước sâu đến 5km ở nhiều vị trí và hầu như bị chìm khuất trong băng đá, Bắc Cực được cho là nơi khó khoan dầu nhất trên thế giới.

Bản quyền hình ảnhGETTY IMAGES

Image captionCăn cứ quân sự Arktichesky Trilistnik mở cửa cho báo giới trong tháng 3/2017: ở đây có khu nhà ở, khu garage đậu xe quân sự và các loại xe đặc chủng, cùng nhiều dịch vụ khác

Nhưng chính vì thế, chưa có ai từng nỗ lực như Dự án Iceberg đang làm.

Quỹ Nghiên cứu Cao cấp (Foundation for Advanced Studies), một cơ quan tương tự như Darpa của người Mỹ, tuyên bố đang lắp đặt "những cánh đồng hydrocarbon hoàn toàn tự động dưới mặt nước và dưới băng đá trong lòng Bắc Cực ở điều kiện đóng băng khắc nghiệt." Nói cách khác, đó là: tàu ngầm robot thăm dò dầu khí.

Tuy nhiên, một số người cho rằng tuyên bố của dự án Iceberg là thiếu thực tế - và có lẽ đó chỉ là màn sương mờ nhằm che giấu sự phát triển hệ thống quân sự lắp đặt dưới băng đá.

Nhưng điều gần như rõ ràng là dự án sẽ gia tăng sức mạnh cho các khu vực Nga tuyên bố chủ quyền ở Bắc Cực, mà giờ đây Liên hiệp Quốc đang xem xét.

Tâm điểm của Dự án Iceberg là chiếc Belgorod dài 182m, chiếc tàu ngầm nguyên tử lớn nhất từng được chế tạo. Tàu Belgorod sẽ tiến hành các khảo sát dưới nước và tiến hành lắp đặt cáp viễn thông dưới băng đá, nhưng nhiệm vụ cơ bản là đây sẽ là tàu mẹ cho các hạm đội tàu ngầm nhỏ hơn.

"Tàu ngầm Belgorod là cơ sở để lắp đặt nhiều hệ thống, gồm cả những hệ thống chưa từng tồn tại," Vadim Kozyulin, nhà phân tích quốc phòng tại Trung tâm PIR, một trung tâm nghiên cứu các vấn đề an ninh, nhận định.

Đây có lẽ là nguyên nhân khiến con tàu có kích cỡ khổng lồ: Một phần mới dài 30m được lắp thêm vào khu vực neo đậu dành cho cả tàu ngầm có người lái và không người lái.

Tuyên bố chủ quyền ở Bắc Cực

Nhưng có lẽ phần tham vọng nhất của Dự án Iceberg là kế hoạch xây dựng nhà máy điện nguyên tử dưới nước đầu tiên để làm trạm tiếp nhiên liệu cho các nhóm tàu ngầm được triển khai tới khu vực này.

Các nhà máy điện dưới nước này sẽ nằm dưới đáy biển và trở thành điểm sạc nhiên liệu cho tàu ngầm không người lái qua lại. Thiết kế ban đầu là một lò phản ứng 24 megawatt có vòng đời khoảng 25 năm. Mỗi nhà máy sẽ vận hành hoàn toàn độc lập với các chuyên gia kỹ thuật chỉ cần ghé qua bảo trì định kỳ một năm một lần.

Nhưng Nga có hồ sơ yếu kém về an toàn hạt nhân trên biển. Nước này từng mất bảy chiếc tàu ngầm hạt nhân kể từ 1961 tới nay, trong đó một số tàu là do có trục trặc ở lò phản ứng. Các vụ tai nạn trên tàu thuyền do Liên Xô vận hành chiếm 14 trong số các vụ tai nạn hạt nhân chết người nghiêm trọng nhất ở biển.

Trong một trường hợp, toàn bộ chiếc tàu ngầm bị phơi nhiễm phóng xạ mức độ cao, trong một vụ khác tàu bị mất bộ phận làm lạnh và một phần lò phản ứng bị nóng chảy. Vụ tai nạn đó đã được thể hiện đầy kịch tính trong bộ phim Hollywood K-19: The Widowmaker.

Bản quyền hình ảnhH I SUTTON, COVERT SHORES

Image captionHình phác thảo về tàu Belgorod của Nga: tàu ngầm hạt nhân lớn nhất từ trước tới nay, có nhiệm vụ chính là sứ mệnh tìm hiểu Bắc Cực

Công ty điện lực Nga Nikiet thực ra đã cho rằng việc không sử dụng người để điều hành sẽ giúp cải thiện được vấn đề an toàn. Không có người đồng nghĩa với việc sẽ có ít nguy cơ xảy ra sai sót do lỗi của con người hơn, chẳng hạn như lỗi dẫn tới thảm họa Chernobyl, khi mà những người điều hành đã can thiệp vào các hệ thống an toàn, là các hệ thống nếu để chạy tự động thì đã tắt lò phản ứng đi rồi.

"Tôi thấy rằng hầu hết các công nghệ hạt nhân được đề xuất tại đây đều đã hoàn thiện và được hiểu rõ," William Nuttall, giáo sư ngành năng lượng tại đại học The Open University ở Anh, nói.

Eugene Shwageraus từ Trung tâm Nguyên tử năng thuộc Đại học Cambridge nói trong lúc lò phản ứng có thể vận hành theo cách không cần người điều khiển, nhưng nó vẫn có thể được giám sát, và do đó sẽ không khác bao nhiêu so với các lò phản ứng hiện đại vốn không đòi hỏi nhiều sự tham gia hàng ngày của nhà điều hành.

Các lò phản ứng dưới nước được cho là đang ở giai đoạn phát triển kỹ thuật hiện đại, với mục tiêu đặt ra là lò phản ứng đầu tiên sẽ đi vào hoạt động muộn nhất là từ năm 2020. Nhiều công đoạn hoạt động sẽ do robot đảm nhiệm toàn bộ.

Sử dụng xe tự hành

"Nhân vật chính" sẽ là các tàu ngầm không người điều khiển hoạt động sâu dưới mặt nước, hoặc các xe tự hành dưới nước (autonomous underwater vehicle - AUV).

Các AUV hiện đang được dùng với số lượng ít ở nhiều quốc gia, và thường dưới sự kiểm soát chặt chẽ của nhà điều hành thay vì để tự hoạt động. Trước đây Nga từng đi sau trong lĩnh vực này, nhưng nay đã bắt kịp các nước khác.

AUV có tên Harpsichord-2R-PM đã được phát triển cho Dự án Iceberg, và được dự kiến trở thành thiết bị đi đầu trong toàn bộ khối các loại phương tiện hoạt động dưới nước khác nhau.

Thiết bị nặng hai tấn, dài 6m và trông giống như thủy lôi này hiện đang được thử nghiệm tại Biển Đen, nhưng cũng đang được dùng trong công tác tìm vớt phi cơ gặp nạn.

Hồi 2009, một trong những chiếc AUV này đã được đặt trên một phi cơ của Hải quân Nga, là chiếc đã lao xuống khiến toàn bộ 11 người trên khoang thiệt mạng trong một chuyến bay tập huấn.

Chiếc phi cơ rớt xuống ở vùng biển ngoài khơi Sakhalin, hòn đảo của Nga ở gần Nhật Bản, nhưng việc tìm kiếqm trên bề mặt đã gặp nhiều trở ngại do băng đá và thời tiết xấu.

Chiếc AUV có khả năng tự hoạt động dưới những làn sóng đã giúp cho việc trục vớt thành công hộp đen chứa dữ liệu chuyến bay, qua đó giúp xác định được nguyên nhân gây tai nạn.

Tuy các AUV thường được dùng để tiến hành khảo sát dưới nước, nhưng việc sử dụng chúng cho công tác khoan tìm dầu khí ở đáy biển lại chưa từng xảy ra.

Igor Vilnit, người đứng đầu công ty thiết kế tàu ngầm lớn nhất Nga, Rubin Central Design Bureau for Marine Engineering, nói rằng công ty ông đang nghiên cứu nhằm đưa AUV vào làm nhiệm vụ này trong thời gian sớm nhất, khoảng 5 năm tới.

Mục tiêu chính trị, quân sự hay kinh tế?

Tuy nhiên, trong quá trình khoan thăm dò và khai thác dưới đáy biển đang diễn ra thì đã có những thay đổi to lớn vượt quá cả những căng thẳng chính trị âm ỉ.

Tình trạng thay đổi khí hậu đang đẩy nhanh quá trình tan chảy các khối băng ở Bắc Cực, tạo những thách thức cho các nhóm người sinh sống tại nơi này cũng như cho các loài động thực vật hoang dã, chẳng hạn như gấu Bắc Cực, và làm nghiêm trọng hơn những bất ổn chính trị trong khu vực.

***

Tại một cuộc hội thảo diễn ra hồi tháng Ba, Phó Thủ tướng Nga Dmitry Rogozin nói sự phát triển của vùng Bắc Cực sẽ giúp xây dựng mối quan hệ láng giềng xung quanh và nơi này sẽ là một "vùng lãnh thổ hòa bình và hợp tác". Thế nhưng điều này khó có thể nói là phù hợp với các hoạt động khác của Nga trong khu vực.

Khoảng 50 nơi từng là căn cứ quân sự của Liên Xô ở Bắc Cực gần đây đã được tái hoạt động. Quân đội Nga có các Lữ đoàn Bắc Cực mới, và trong lễ diễu hành dịp 1/5 năm nay đã phô trương các phương tiện quân sự đặc biệt phục vụ các chiến dịch ở vùng cực.

Bản quyền hình ảnhTASS VIA GETTY

Image captionLữ đoàn bộ binh thuộc Hạm đội Miền Bắc của Nga tiến hành tập trận tại vùng Murmansk của nước này hồi 1/2017

Hạm đội Miền Bắc của Nga cũng có máy phá băng tân tiến của riêng mình, cùng các tàu tuần tra "có khả năng chạy trên băng", các máy phá băng cỡ nhỏ có gắn hỏa tiễn chống tàu thuyền.

Dự án Iceberge cũng đang đi trước trong việc đối diện với các lệnh trừng phạt mà các nước phương Tây áp lên Nga trong vụ Moscow sáp nhập bán đảo Crimea vào lãnh thổ của mình.

Các lệnh trừng phạt hạn chế các công ty dầu khí của Nga trong việc tiếp cận tới nguồn tài chính và công nghệ nước ngoài mà các hãng này cần tới để phát triển các giếng dầu tại môi trường khắc nghiệt của Bắc Cực.

Nga chọn cách tự đi. Hồi đầu năm nay, nước này bắt đầu thiết lập một tổ hợp khoan tìm theo chiều ngang từ một bán đảo hẻo lánh ở bên rìa Biển Laptev để chạm được vào các túi dầu nằm sâu tới 15km dưới mặt đại dương băng giá.

Nhưng Kozyulin tỏ ý hoài nghi về chuỗi các nhà máy tái nạp năng lượng hạt nhân được lên kế hoạch xây dựng trong Dự án Iceberg, và nói chúng "tuyệt vời quá mức".

Ông đặt câu hỏi là nếu như đây là dự án khoan dầu mang tính kinh tế thì tại sao Gazprome hay các công ty dầu khí lớn khác của Nga lại không tham gia?

Kozyulin cho rằng thật dễ nhận ra rằng mục tiêu thực sự của Iceberg chính là phục vụ quân sự. Chẳng hạn như các lò phản ứng dưới nước sẽ được dùng để cung cấp điện cho hàng rào phòng chống tàu ngầm của Nga, được biết đến với tên gọi Harmony, có nhiệm vụ phát hiện và theo dõi các tàu ngầm của Nato.

Người Nga đang theo đuổi quá trình tuyên bố chủ quyền vùng đáy biển mở rộng ở Bắc Cực với Ủy ban về Giới hạn Thềm Lục địa của Liên hiệp Quốc. Stephen Blank một chuyên gia về Nga tại Hội Đồng Chính sách Ngoại giao Hoa Kỳ cho biết những tuyên bố chủ quyền này xung đột với các quốc gia khác, trong đó có Canada. Nga từng đạt thành công khi tuyên bố chủ quyền tại Liên Hiệp Quốc trong quá khứ.

"Ủy ban đã từng cho Nga quyền mở rộng ở vùng Biển Okhotsk (ở Tây Thái Bình Dương) năm 2013," Blank cho biết.

"Moscow ngay lập tức chuyển khu vực này thành một pháo đài hải quân độc quyền và giữ khu vực này cho các công ty nhiên liệu. Nơi này có vẻ như một tiền lệ dẫn đến sự việc ở Bắc Cực."

Ông Blank tin rằng quá trình xây dựng quân sự của Nga là vì nỗi sợ các quốc gia khác cũng sẽ chiếm các mỏ nhiên liệu khác ở Bắc Cực trước.

"Tôi không thấy có gì đáng ngạc nhiên nếu họ đã từng có triển khai hoạt động bí mật dưới lòng biển sâu vào thời gian nào đó rồi," Blank cho biết.

Rất khó để biết liệu kế hoạch khai thác khí đốt và dầu mỏ ở Bắc Cực của dự án Iceberg có khả thi hay không, hay Nga đơn giản là muốn giữ khu vực này để có thể khai thác trong tương lai.

Điều mà mọi người không nên nghi ngờ đó là quyết tâm của người Nga. Nếu có ai có thể kiếm lợi từ Bắc Cực, thì đó là chính họ.