Ảnh minh họa : Một con kênh tại huyện Long Phú, tỉnh Sóc
Trăng, châu thổ sông Mêkông cạn khô nước. Ảnh chụp ngày 08/03/2016. STR / AFP
Trong hai ngày 10-11/01/2018, hội nghị thượng đỉnh cơ chế Hợp
Tác Lan Thương – Mêkông lần thứ 2 sẽ mở ra tại Phnom Penh, thủ đô Cam Bốt. Nhân
dịp này, nhật báo Hồng Kông South China Morning Post, trong số ra ngày 03/01,
đã phân tích thêm về cơ chế hợp tác do Trung Quốc chủ xướng, trên danh nghĩa là
để góp phần giảm bớt căng thẳng đến từ các đề án trên sông Mêkông, nhưng đã bị
các nhà bảo vệ môi sinh hết sức hoài nghi. Bài viết không ngần ngại đặt thành tựa
câu hỏi : « Phải chăng sông Mêkông sắp trở thành một Biển Đông mới trong tranh
chấp khu vực ? Is Mekong River set to become the new South China Sea for
regional disputes ? ».
Tờ báo Hồng Kông trước hết nhắc lại là tại hội nghị Phnom
Penh sắp tới đây, lãnh đạo 6 nước trong nhóm hợp tác Lan Thương - Mêkông sẽ
thông qua dự thảo một kế hoạch 5 năm nhằm phát triển vùng sông Mêkông đã được
ngoại trưởng 6 nước thành viên là Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan, Lào, Cam Bốt
và Việt Nam, nhất trí nhân cuộc họp vào tháng qua ở Trung Quốc.
Phát biểu ở hội nghị nói trên tại Vân Nam, ngoại trưởng
Trung Quốc Vương Nghị cho là cơ chế do Bắc Kinh đứng đầu có khả năng thúc đẩy
phát triển kinh tế ở cả 6 nước ven sông và Trung Quốc dự kiến tài trợ cho hàng
chục đề án. Ngoại trưởng Prak Sokkhom của Cam Bốt, nước ủng hộ Trung Quốc mạnh
nhất trong khối ASEAN, đã cám ơn Bắc Kinh về vai trò lãnh đạo trong cơ chế và
mô tả tiến bộ thực hiên được là điều « chưa từng có ».
Tuy nhiên, theo báo South China Morning Post, giới bảo vệ
môi trường đã tỏ thái độ quan ngại về tác hại của các đề án phát triển đối với
môi trường sông Mêkông, điều mà ông Vương Nghị chưa bao giờ đề cập đến trong
các cuộc thảo luận công khai.
Bắt nguồn từ Tây Tạng, sông Mêkông, tên gọi tiếng Hoa là Lan
Thương (Lancang), đã chảy qua Trung Quốc trước khi đổ xuống, Miến Điện, Thái
Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam, rồi ra Biển Đông. Cả sáu nước đều là thành viên
của cơ chế Hợp Tác Lan Thương-Mêkông, và ngoại trừ Trung Quốc, năm nước còn lại
đều là thành viên hiệp hội Đông Nam Á ASEAN.
Kiểm soát được Mêkông là khống chế được kinh tế Đông Nam Á
Cho đến nay, sông Mêkông là một nguồn tài nguyên to lớn cho
khu vực, với vùng hạ lưu là vùng đất màu mỡ nhất thế giới cho nông nghiệp, ngư
nghiêp. Đối với đa số các chuyên gia, kiểm soát được con sông này đồng nghĩa với
kiểm soát được phần lớn kinh tế Đông Nam Á. Chính vì vậy mà giới quan sát nhận
định là có khả năng dòng nước này sẽ trở thành một điểm tranh chấp lớn nhất giữa
Trung Quốc và ASEAN sau tranh chấp Biển Đông.
Bắc Kinh thiết lập cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông vào
năm 2015. Nhiều người xem đó là một cơ chế cạnh tranh với Ủy Ban Sông Mêkông -
Mêkông River Commission - đã ra đời và hoạt động từ hơn 60 năm nay. Ủy Ban này
tuy nhiên chỉ bao gồm 4 nước Việt Nam, Cam Bốt, Lào và Thái Lan, không có Trung
Quốc và Miến Điện.
Trung Quốc được mời tham gia Ủy Ban nhưng đã từ chối, chỉ đồng
ý làm « đối tác đối thoại », giống như Miến Điện. Điều đó có nghĩa là Bắc Kinh
có thể đứng ngoài quy định của Ủy Ban theo đó các nước thành viên mỗi khi có đề
án xây đập trên sông, thì phải đệ trình kế hoạch để thảo luận.
Theo South China Morning Post, cơ chế Hợp Tác Lan Thương -
Mêkông của Trung Quốc, trên nguyên tắc là một kênh thông tin và một cơ cấu thúc
đẩy phát triển kinh tế, thế nhưng hiệu quả của nó cần được chứng minh thêm,
trong lúc ý đồ địa chính trị lại gây nên nhiều quan ngại.
Đối với giới bảo vệ môi trường, các đề án phát triển thủy điện
của Trung Quốc và các nước khác đã đe dọa tương lai của cả con sông lẫn cư dân
ven sông, vì các đập thủy điện lớn tác hại nặng nề đến hệ sinh thái, đe dọa
sinh kế của hàng triệu người.
Theo nhà bảo vệ môi sinh Thái Lan Pianporn Deetes : « Đối với
các cộng đồng cư dân ở vùng hạ lưu, các con đâp xây ở thượng nguồn đã làm thay
đổi rất lớn chu kỳ lũ-hạn tự nhiên của sông và ngăn chặn dòng chảy của phù sa,
qua đó tác hại đến hệ sinh thái... Tác động (của các con đập mà Trung Quốc xây
trên thượng nguồn) trên mực nước và ngư nghiệp đã được ghi nhận dọc biên giới
Thái Lan và Miến Điện. »
Theo bà Deetes, từ khi mở đập thủy điện Mạn Loan, con đập đầu
tiên trên dòng chính sông Mêkông vào năm 1995, Trung Quốc sau đó đã xây thêm 7
con đập khác, và đang hoặc có kế hoạch làm thêm 20 đập nữa ở Vân Nam, Tây Tạng,
Thanh Hải.
Các chuyên gia môi trường cho rằng việc Trung Quốc thiếu
tham khảo các láng giềng ở vùng hạ lưu con sông, cũng như thiếu đánh giá về tác
hại của đập trên con sông và cư dân đã khiến cho việc phát triển khu vực thêm
phức tạp.
Thúc đẩy quyền lợi Trung Quốc
Nhật báo Hồng Kông không ngần ngại cho rằng Bắc Kinh đã khéo
lợi dụng việc cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông ít được truyền thông quốc tế
chú ý để âm thầm thúc đẩy các lợi ích của mình, và phô trương rằng cơ chế này
là một trong những phương cách tốt nhất để tăng cường quan hệ với ASEAN.
Đối với chuyên gia Milton Osborne, nguyên là một nhà ngoại
giao Úc, « việc Trung Quốc thiết lập cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông phản
ánh sự công nhận muộn màng từ phía Bắc Kinh, là chính sách của họ liên quan đến
sông Mê Kông đã để ý quá ít đến quyền lợi các nước ở hạ nguồn ».
Trong hai năm từ khi thiết lập cơ chế này, Trung Quốc đã tổ
chức 3 cuộc họp cấp ngoại trưởng và dành hàng tỷ đô la tài trợ cho khoảng 45 đề
án, từ việc xây dựng các cơ quan nghiên cứu tài nguyên cho đến hợp tác trên các
đề án kết nối khu vực, công nghiệp, thương mai xuyên biên giới, nông nghiệp và
giảm nghèo khó.
Trong cơn khát năng lượng, một số quốc gia ven sông đã sẵn
sàng theo chân Trung Quốc. Lào chẳng hạn, đang thúc đẩy kế hoạch xây con đập thứ
3 trên dòng chính sông Mêkông, bất chấp phản đối của láng giềng Việt Nam và Uỷ
Ban sông Mêkông.
Theo bà Deetes : « Các công ty Trung Quốc đầu tư trực tiếp
vào hơn 6 con đập trên dòng chính sông Mêkông ở vùng hạ nguồn, trong đó có cả
hai đập Don Sahong và Pak Beng ở Lào. Việc phát triển các con đập này không
tuân thủ thông lệ tốt của quốc tế là phải quan tâm và tránh hay giảm thiểu tác
động đến đời sống và môi trường ».
Việt Nam lại đi đầu trong việc chống các con đập trên dòng
chính
Căng thẳng tăng lên vào năm 2016 khi Việt Nam phải chịu một
cơn hạn hán nghiêm trọng nhất trong vòng 90 năm, với 1,8 triệu dân bị mất mùa
và thiếu nước.
Hạn hán chủ yếu do tác động của hiện tượng khí hậu El Niño,
nhưng các chuyên gia môi trường cho rằng Trung Quốc cũng có trách nhiệm vì hồ
chứa nước của các con đập đã làm gia tăng mức độ bốc hơi ở thượng nguồn dòng
sông. Để giúp giải quyết tình hình khô hạn đó, Việt Nam đã yêu cầu Trung Quốc xả
nước từ các con đập phía trên.
Một số chuyên gia đã hy vọng là cơ chế Hợp Tác Lan Thương -
Mêkông có thể hoàn tất những mục tiêu quan trọng mà Ủy Ban sông Mêkông đã không
làm được như điều hòa việc xây đập trên dòng chính sông Mêkông.
Theo ông Osborne, sẽ là một điều tốt cho các nước hạ nguồn nếu
Trung Quốc đồng ý trên một thỏa thuận theo đó họ thông báo cho các láng giềng mỗi
khi cho xả nước từ đập thủy điện của mình. Nhưng Bắc Kinh chưa đồng ý tham gia
vào một hệ thống như vậy.
Marc Goichot, một cố vấn thuộc chương trình Greater Mêkông
Programme của Quỹ Bảo Tồn Thiên Nhiên WWF, cho rằng chính những khó khăn mà Ủy
Ban sông Mêkông gặp phải đã biện giải cho sự tồn tại của cơ chế Hợp Tác Lan
Thương - Mêkông.
« Vấn đề của Ủy Ban là có quá nhiều ràng buộc, hạn chế, nhất
là chỉ có 4 trên 6 quốc gia ven sông là thành viên, và chỉ lo vấn đề nguồn nước,
trong lúc sông ngòi không chỉ liên quan đến nước, mà cần đến sự dấn thân nhiều
hơn nữa của giới quy hoạch kinh tế, đầu tư, và lãnh vực tư nhân ».
Một số chuyên gia khác lập luận là mặc dù Trung Quốc nỗ lực
tạo hình ảnh một nhà tài trợ hảo tâm, cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông sẽ
không giúp giảm mối quan ngại trong nhiều nước Đông Nam Á về ý đồ địa chính trị
của Trung Quốc.
Biển Đông và Mêkông: Trung Quốc áp dụng cùng một chiến thuật
Nhà nghiên cứu độc lập Elliot Brennan cho là vấn đề sông
Mêkông có khả năng trở thành điểm tranh chấp lớn nhất giữa Trung Quốc và ASEAN
sau Biển Đông, và đối với Bắc Kinh, kiểm soát con sông là một mục tiêu chiến lược.
Theo chuyên gia này : « Sau hơn một thập niên ngoại giao vụng
về, Bắc Kinh đã học được cách sử dụng cây gậy và củ cà rốt trong vùng... Bắc
Kinh hiểu rõ hơn bao giờ hết những gì các nước ASEAN muốn và đã thâm nhập được
rất sâu (vào nội bộ ASEAN) để ảnh hưởng đến quá trình ra quyết định của họ. Nếu
Bắc Kinh thành công trong việc kiểm soát sự phát triển của sông Mêkông, họ sẽ
nhanh chóng biến nó thành một động mạch quan trọng để Trung Quốc vươn lên và
tăng gia ảnh hưởng trong ASEAN. »
Thitinan Pongsudhirak, giáo sư nghiên cứu quốc tế Đại Học
Chulalongkorn ở Bangkok, cho rằng những động thái của Trung Quốc đối với sông
Mêkông tương tự như chiến thuật họ đã dùng trong tranh chấp Biển Đông.
« Cơ chế Hợp Tác Lan Thương - Mêkông là biểu hiện cho thấy
Trung Quốc chỉ chơi theo các luật lệ của riêng họ. Họ đã tạo ra sự đã rồi bằng
cách xây dựng các con đập ở thượng nguồn để gây thiệt hại cho các nước ở hạ nguồn,
rồi sau đó thành lập cơ quan quản lý riêng của họ để bác bỏ Ủy Ban sông Mêkông
».
Giáo sư Thái Lan ghi nhận tiếp : « Trung Quốc cũng đàm phán
song phương với từng nước ở vùng sông Mêkông để các quốc gia này không thể đoàn
kết lại để chống lại Bắc Kinh trong tư cách là một khối khu vực ».
Kết luận của ông Brennan khá bi quan : Các cuộc thảo luận hiện
tại về cách bảo vệ hệ thống môi trường của con sông đã không đi đủ xa, và «
Trung Quốc sẽ có thể được tất cả trong lúc các thành viên Asean thì mất tất cả
trong vấn đề hợp tác khu vực về sông Mêkông... Vấn đề là các nước ASEAN không
thể gạt bỏ thực tế địa chính trị và phải cố đàm phán gay go để có được một sự hợp
tác đúng đắn »
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét