Ý nghĩa của việc Trung Quốc đột ngột hủy bỏ các hoạt động quân sự ở biên giới với Việt Nam là gì?

Anh Hoàng dịch

Carl Thayer, The Diplomat ngày 29/6/2017

Sự hủy bỏ đột ngột giao lưu ở biên giới Việt - Trung đã làm suy yếu lòng tin chiến lược giữa Hà Nội và Bắc Kinh và là sự thất bại quan trọng nhất trong quan hệ song phương kể từ vụ giàn khoan HD-981 vào giữa năm 2014.

Cuộc Giao lưu hữu nghị quốc phòng biên giới Việt Nam - Trung Quốc lần thứ tư được dự trù từ lâu diễn ra trong năm nay đã bất ngờ bị hủy bỏ, theo báo cáo là do Trung Quốc không hài lòng khi Việt Nam khôi phục các hoạt động thăm dò dầu khí ở Biển Đông. Không bên nào chính thức xác nhận điều này này. Bài báo này xem xét các thông tin công khai và riêng tư được cung cấp cho The Diplomat.

Ngày 12 tháng 6, Trung Quốc tuyên bố rằng Thượng tướng Phạm Trường Long, Phó Chủ tịch Quân ủy Trung ương, đã rời Bắc Kinh đến thăm Tây Ban Nha, Phần Lan và Việt Nam. Các phương tiện truyền thông Trung Quốc cho biết tướng Phạm Trường Long “cũng sẽ tham dự cuộc họp biên giới cấp cao lần thứ tư giữa quân đội Trung Quốc và Việt Nam” trong chuyến thăm Hà Nội của ông.

Cùng đi với tướng Phạm Trường Long là một phái đoàn cấp cao gồm Thiệu Nguyên Minh, Phó tham mưu trưởng Bộ tham mưu liên hợp Quân ủy Trung ương Trung Quốc; Lưu Chấn Lập, Tham mưu trưởng Lục quân; Lưu Nghị, Phó Tư lệnh Hải quân; Tống Côn, Phó Chính ủy Không quân; và Viên Dự Bách, Tư lệnh Mặt trận Phía Nam.

Báo Quân đội nhân dân Việt Nam đăng tin Phạm Trường Long sẽ “thăm hữu nghị chính thức” từ ngày 18 đến 19 tháng 6. Ngày 13/6, Thiếu tướng Nguyễn Đại Hội, Phó Cục trưởng Cục Đối ngoại, Bộ Quốc phòng Việt Nam, thông báo chương trình Giao lưu hữu nghị Quốc phòng biên giới Việt - Trung lần thứ tư sẽ được tổ chức tại biên giới Lai Châu và Vân Nam của Trung Quốc từ ngày 20 đến 22 tháng 6 và Thượng tướng Phạm Trường Long sẽ “đồng chủ trì chương trình trao đổi với Đại tướng Ngô Xuân Lịch”, Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam.

Chẳng bao lâu sau đó, xuất hiện sự khác biệt giữa tin công khai và báo cáo cá nhân của các nhà quan sát tại Hà Nội liên quan đến chuyến thăm của Thượng tướng Phạm Trường Long. Tin công khai thì nói mối quan hệ quốc phòng đang diễn ra tốt đẹp và ngày 18 tháng 6 đã đạt được thoả thuận giữa Đại tướng Ngô Xuân Lịch và Thượng tướng Phạm Trường Long về việc đào tạo nhân sự giữa Bộ Quốc phòng hai nước theo Tuyên bố Tầm nhìn chung về Hợp tác quốc phòng đến năm 2025 được ban hành vào tháng 1 năm 2017.

Các thông tin báo chí đầu tiên từ Hà Nội và Bắc Kinh tường thuật các cuộc thảo luận được tổ chức vào ngày 18 tháng 6 giữa Thượng tướng Phạm Trường Long và Đại tướng Ngô Xuân Lịch, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, Chủ tịch Trần Đại Quang và Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc. Bình luận của các phương tiện truyền thông do cả hai bên xuất bản đều lạc quan và tích cực. Chẳng hạn, Tân Hoa Xã dẫn lời ông Trọng “Việt Nam và Trung Quốc là những nước láng giềng xã hội chủ nghĩa thân thiện, quan hệ giữa hai nước và hai đảng phát triển với sự hợp tác và trao đổi sâu rộng trong nhiều lĩnh vực”.

Theo Tân Hoa Xã, ông Quang nói “hợp tác thân thiện hơn nữa giữa hai quân đội sẽ giúp làm sâu sắc hơn nữa sự tin tưởng lẫn nhau giữa hai nước và hai đảng, và tạo điều kiện thuận lợi cho sự hợp tác hiệu quả của hai nước”.

Báo Nhân Dân Việt Nam cho biết hai bên “thống nhất nội dung, biện pháp hợp tác trong thời gian tới”. Báo Quân đội nhân dân Việt Nam, viết rằng ông Ngô Xuân Lịch coi chuyến thăm của Phạm Trường Long là “một sự kiện chính trị quan trọng, bước phát triển mới trong quan hệ hợp tác giữa nhân dân và quân đội hai nước”.

Nhân Dân, cơ quan của Đảng Cộng sản Việt Nam, cho biết Đại tướng Ngô Xuân Lịch nói “cuộc viếng thăm đang diễn ra của Thượng tướng Phạm Trường Long là biểu hiện sinh động về mối quan hệ ngày càng gắn bó mật thiết giữa hai Đảng, hai Nhà nước và Quân đội hai nước”. Bài báo ghi nhận rằng Đại tướng Ngô Xuân Lịch và Thượng tướng Phạm Trường Long “sẽ đồng chủ trì các hoạt động trong Chương trình giao lưu với Đại tướng Ngô Xuân Lịch”, Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam, từ ngày 20 đến 22 / 6.

Theo Tân Hoa xã, ông Lịch cho biết “mối quan hệ giữa hai quân đội đã có những tiến bộ thực chất trong những năm gần đây, với sự hợp tác vững chắc trong việc bảo vệ biên giới, gìn giữ hoà bình và tìm kiếm cứu nạn”. Theo Tân Hoa Xã, ông Phạm Trường Long đáp lời: “Nhờ sự thúc đẩy của các nhà lãnh đạo hai nước, quan hệ Trung Quốc - Việt Nam đang phát triển tốt đẹp và sự hợp tác đã đem lại kết quả trong nhiều lĩnh vực”.

Phạm Trường Long thậm chí còn gợi ý rằng Trung Quốc sẽ nối kết Sáng kiến ​​Một vành đai - một con đường của Trung Quốc với kế hoạch Hai hành lang - một vành đai kinh tế của Việt Nam và thúc đẩy hợp tác thực tiễn trong mọi lĩnh vực để cùng phát triển.

Cả hai phương tiện truyền thông Việt Nam và Trung Quốc đều báo cáo rằng vấn đề Biển Đông đã được đưa ra trong các cuộc thảo luận giữa Phạm Trường Long và các nhà lãnh đạo của Việt Nam. Tân Hoa Xã trích dẫn Nguyễn Xuân Phúc nói rằng “Việt Nam sẵn sàng hợp tác với Trung Quốc để thực hiện Tuyên bố về Ứng xử của các bên ở Biển Đông và sớm tiến thỏa thuận về một bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông thông qua tham vấn”.

Tân Hoa Xã trích dẫn quan điểm của Phạm Trường Long cho rằng “các hòn đảo ở Biển Đông đã là lãnh thổ của Trung Quốc từ thời cổ đại… và tình hình hiện tại ở Biển Đông đã ổn định và đang trở nên tích cực…”. Ông Phạm Trường Long cũng kêu gọi “cả hai bên phải tuân thủ sự đồng thuận quan trọng mà lãnh đạo hai nước và hai đảng đạt được. Hai bên nên tăng cường truyền thông chiến lược và quản lý đúng và kiểm soát những khác biệt để duy trì mối quan hệ tổng thể cũng như hòa bình và ổn định của Biển Đông”.

Nhân Dân, trong bài báo về cuộc gặp gỡ Ngô Xuân Lịch - Phạm Trường Long, lưu ý rằng “cả chủ và khách đồng ý không cho phép các vấn đề liên quan đến biển ảnh hưởng đến quan hệ hai nước”.

Tuy nhiên, ngay sau đó, rõ ràng xuất hiện sự khác biệt về chuyện Việt Nam khởi động lại việc khoan dầu ở Biển Đông và những khác biệt này dẫn tới việc hủy bỏ các hoạt động trao đổi phòng thủ biên giới đã được hoạch định.

Không rõ Phạm Trường Long nói chung chung về việc Việt Nam thăm dò dầu khí trong vùng biển đang tranh chấp hay nêu đích danh tên các lô thăm dò cụ thể.

Một nguồn tin Việt Nam cho biết trong một email cá nhân rằng Phạm Trường Long “đã đưa vấn đề ra cho các nhà lãnh đạo Việt Nam, bao gồm cả Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc và yêu cầu Việt Nam dừng khoan dầu tại lô 136/03”. Lô 136/03 nằm trong khu vực Vanguard Bank. Các nhà phân tích khác cho biết Phạm Trường Long đã đề cập đến khối 118, còn được gọi là Cá Voi Xanh, nơi mà Exxon Mobile hiện đang hoạt động ngoài khơi miền Trung Việt Nam.

Các nguồn tin của Việt Nam cho biết nhà lãnh đạo, không nói rõ là ai, mà ông Phạm Trường Long tiếp xúc, đã trả lời bằng cách bảo vệ mạnh mẽ chủ quyền của Việt Nam. Chính sự trao đổi bằng lời nói đó đã khiến Phạm Trường Long hủy bỏ việc Trung Quốc tham gia cuộc Giao lưu hữu nghị Quốc phòng biên giới Việt - Trung lần thứ tư và trở lại Trung Quốc một cách đột ngột.

Không rõ là Phạm Trường Long có rời khỏi Hà Nội ngay vào đêm 18 tháng 6 hay sáng ngày hôm sau. Cuộc giao lưu ở biên giới năm 2017 dự kiến ​​bắt đầu vào ngày 20 tháng 6.

Cần lưu ý rằng một năm trước, Tòa án Trọng tài đã nghe vụ kiện chống lại Trung Quốc do Philippines đưa ra đã phán quyết rằng Đường chín đoạn của Trung Quốc đòi Biển Đông không có cơ sở về mặt luật quốc tế. Toà án cũng phán quyết rằng yêu sách Trung Quốc về chủ quyền dựa trên các quyền lịch sử đã bị xóa bỏ khi Trung Quốc phê chuẩn Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS).

Phát biểu của Phạm Trường Long về Biển Đông có thể hiểu là nhấn mạnh Việt Nam không tuân thủ “sự nhất trí của các nhà lãnh đạo hai nước và hai bên”. Sự can thiệp của ông làm cho các nhà lãnh đạo của Việt Nam cảm thấy khó chịu vì hai lý do: Thứ nhất, bởi vì nó được chuyển giao bởi một ông tướng, chứ không phải là một nhà ngoại giao của Bộ Ngoại giao, và thứ hai, bởi vì nó đại diện cho sự tái khẳng định đường chín đoạn của Trung Quốc và tuyên bố của Trung Quốc về “chủ quyền không thể tranh cãi” đối với vùng nước đặc quyền kinh tế mà Việt Nam có chủ quyền.

Vào ngày 22 tháng 6, tờ Hoàn Cầu thời báo của Trung Quốc đưa tin năm nay Việt Nam đã tiến hành thăm dò dầu khí ở vùng biển gần quần đảo Hoàng Sa và gián tiếp liên kết điều này với việc Phạm Trường Long huỷ bỏ các cuộc Giao lưu hữu nghị ở biên giới trong năm nay.

Hoàn Cầu thời báo không trích dẫn nguồn tin chính thức, nhưng trích lời nhà phân tích dân sự Lưu Phong nói rằng “Việt Nam đơn phương đã phá vỡ sự đồng thuận của mình với Trung Quốc, về việc gác tranh chấp và cùng khai thác, và đang có những động thái nhằm tăng cường yêu sách lãnh thổ đối với khu vực… Các hành động phi pháp của Việt Nam làm xói mòn sự ổn định của Biển Đông, vi phạm chủ quyền và quyền hàng hải của Trung Quốc”.

Tuy nhiên, tờ Hoàn Cầu thời báo đã khẳng định rằng Phạm Trường Long “đột ngột cắt ngắn chuyến đi của ông sang Việt Nam” và dẫn lời Bộ Quốc phòng Trung Quốc nói rằng các hoạt động phòng thủ biên giới bị huỷ bỏ là do “sắp xếp làm việc”. Hoàn Cầu thời báo cũng liên kết việc hủy bỏ giao lưu ở biên giới với sự bất đồng về Biển Đông bằng cách trích dẫn “các phương tiện truyền thông nước ngoài”. Hoàn Cầu thời báo còn lưu ý “chưa có tuyên bố chính thức nào của phía Việt Nam”.

Một nguồn tin riêng tư ở Hà Nội xác nhận một đồng nghiệp Việt Nam dự định tham cuộc giao lưu được cho biết rằng các cuộc giao lưu đó đã bị hủy bỏ và người ấy phải ở lại Hà Nội.

Sự thụt lùi này là một dấu hiệu cho thấy Trung Quốc đang trở nên quyết đoán hơn để đáp trả các khả năng Philippines tiến hành thăm dò dầu và các hoạt động thăm dò dầu trên thực tế của Việt Nam. Nhưng cũng có những sự phát triển khác mà nếu liên kết với nhau thì sẽ giải thích được vì sao Phạm Trường Long lại quay ngoắt một cách dị thường như thế.

Những phát triển này bao gồm: việc chính quyền Trump nối lại quyền tự do đi tuần tra hàng hải của Hoa Kỳ tại quần đảo Trường Sa vào ngày 24 tháng 5; việc Trung Quốc đánh chặn một chiếc máy bay tuần tra hàng hải P-3C Orion của Hoa Kỳ trên vùng biển gần đảo Hải Nam, cũng vào ngày 24 tháng 5; việc ông Phúc viếng thăm Washington và Tokyo cuối tháng 5 và đầu tháng 6, thảo luận về các quan hệ quốc phòng và an ninh hàng hải; các cuộc tập trận hải quân chung của Hoa Kỳ và Lực lượng Phòng vệ Hàng hải của Nhật Bản ngoài khơi bờ biển Triều Tiên vào đầu tháng 6; và những lời chỉ trích mạnh mẽ về hành vi của Trung Quốc trên Biển Đông do Thủ tướng Australia và các bộ trưởng Quốc phòng của Hoa Kỳ, Australia và Nhật Bản đưa ra tại cuộc Đối thoại Shangri-la, cũng vào đầu tháng Sáu.

Bằng chứng về mối liên hệ giữa việc Phạm Trường Long huỷ bỏ các hoạt động giao lưu ở biên giới với các hoạt động của Hoa Kỳ và các đồng minh có thể được tìm thấy trong bài báo của Hoàn Cầu thời báo về chuyến thăm của Phạm Trường Long. Hoàn Cầu thời báo lưu ý:

“Tình hình Biển Đông Sự giảm căng thẳng không phải là mong muốn của các cường quốc bên ngoài như Hoa Kỳ và Nhật Bản nhằm biến Biển Nam Trung Hoa thành nơi cạnh tranh về địa chính trị. Họ mong thấy Việt Nam và Philippines gặp rắc rối với Trung Quốc, tạo cơ hội cho họ can thiệp. Giờ đây họ đã coi trọng Hà Nội hơn sau khi Manila thay đổi thái độ”.

Có những suy đoán rằng Phạm Trường Long đã hành động theo ý của mình; nếu thế, thì ông hành động rất vụng về vì các cuộc phản đối như vậy thường được Bộ ngoại giao Trung Quốc thực hiện. Những lời phát biểu của Phạm Trường Long, một vị tướng PLA cấp cao, có thể hàm ý mối đe dọa sử dụng quân đội. Những lời phát biểu của Phạm Trường Long cũng phản tác dụng vì không đe dọa được các nhà lãnh đạo của Việt Nam. Thực vậy, trong chỗ riêng tư, các nguồn tin Việt Nam cho biết rằng “các nhà lãnh đạo Việt Nam khiển trách [Phạm Trường Long], và Phạm Trường Long không vui, ông quyết định trở lại Trung Quốc vào ban đêm”.

Sự hủy bỏ đột ngột giao lưu ở biên giới Việt - Trung đã làm suy yếu lòng tin chiến lược giữa Hà Nội và Bắc Kinh và là sự thất bại quan trọng nhất trong quan hệ song phương kể từ vụ giàn khoan HD-981 vào giữa năm 2014.

Không chắc chắn rằng liệu Bắc Kinh sẽ đẩy mạnh áp lực lên Việt Nam để chứng minh rằng Tập Cận Bình là một nhà lãnh đạo mạnh mẽ trước Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ 19 của Trung Quốc hay không. Các nguồn tin từ Việt Nam đã đưa ra ý kiến ​​riêng rằng việc Trung Quốc triển khai giàn khoan dầu mỏ cỡ lớn HD-981 ở vùng biển gần Hoàng Sa vài ngày trước khi chuyến thăm của ông Phạm Trường Long có thể báo hiệu một cuộc khủng hoảng mới. Cũng những nguồn này cho biết, nhưng chưa được xác nhận, rằng Trung Quốc đã triển khai 40 tàu và thuyền xuống Biển Đông.