Năm 2049, Trung Quốc sẽ kỷ niệm
100 năm Cuộc cách mạng năm 1949, 100 năm thành lập nước Cộng hòa nhân dân Trung
Hoa. Từ nay tới thời điểm đó, Trung Quốc có thể sẽ hoàn thành “Giấc mộng Trung
Hoa”, tức giành vị trí số 1 trên trường quốc tế, mục tiêu mà Chủ tịch Tập Cận
Bình ủng hộ kể từ khi ông trở thành Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Trung Quốc cuối
năm 2012. Để đạt được điều đó, những mục tiêu địa chính trị mà nước này nhắm tới
là gì?
Mục tiêu kiểm soát Vùng đất rìa?
“Vùng đất rìa” là một khái niệm
được Spykman đưa ra vào năm 1942. Về mặt địa lý, vùng đất này bao gồm một vành
đai liên tục từ Scandinavia đến bờ biển Trung Quốc. Trong cuốn sách “Địa lý học
hòa bình” xuất bản năm 1944, Spykman viết: “Vùng đất rìa thuộc khu vực Á-Âu phải
được xem như là một khu vực trung gian nằm giữa vùng đất trung tâm và các vùng
biển ngoại vi. Vùng đất này có thể được ví như một vùng đệm xung đột rộng lớn
giữa cường quốc biển và cường quốc đất liền.” Trong cuốn sách “Vấn đề của châu
Á và ảnh hưởng của nó đối với chính trị quốc tế” xuất bản năm 1900, nhà sử học
Alfred Thayer Mahan đề cập đến một “dải đất trung gian đã gây tranh cãi và còn
tiếp tục gây tranh cãi”, kéo dài từ Thổ Nhĩ Kỳ đến Mãn Châu (Trung Quốc).
Năm 1915, nhà nghiên cứu Trung Quốc
James Fairgrieve đã nói về một “khu vực đông đúc”, bao gồm “Phần Lan, Thụy Điển,
Na Uy, Đan Mạch, Hà Lan, Bỉ, Luxemburg, Thụy Sĩ, Ba Lan, khu vực Balkan,
Afghanistan, Vương quốc Xiêm và Hàn Quốc”. Một vài thập kỷ sau, trong cuốn sách
“Địa lý và chính trị trong một thế giới chia rẽ” xuất bản năm 1963, nhà địa lý
Saul Cohen lại miêu tả khu vực này như là “một khu vực rộng lớn có vị trí chiến
lược do một số quốc gia có xung đột với nhau chiếm đóng và bị mắc kẹt giữa các
lợi ích xung đột của các cường quốc lân cận”.
Những định nghĩa nói trên về khu
vực này ít nhiều có sự tương đồng và lập luận cơ bản giống nhau. Bằng mọi giá,
cần tránh sự gắn kết giữa Vùng đất rìa và Vùng đất trung tâm, hay một Vùng đất
rìa bị thống trị bởi một cường quốc, bởi như Spykman đã chỉ ra: “Ai thống trị
Vùng đất rìa, người đó thống trị lục địa Á-Âu; Ai thống trị lục địa Á-Âu, người
đó nắm giữ vận mệnh cả thế giới trong tay.” Tuy nhiên, việc một cường quốc biển
kiểm soát Vùng đất rìa và các vùng biển không đồng nghĩa với việc kiểm soát
Vùng đất trung tâm, mà có nghĩa là cường quốc biển đó không thể dùng Vùng đất
trung tâm để chi phối thế giới. Do vậy, trong những thập kỷ gần đây các quốc
gia nằm trong Vùng đất rìa bị giằng xé giữa việc gia nhập phạm vi ảnh hưởng của
cường quốc đất liền (Nga) và cường quốc biển (Mỹ). Và nếu trong những năm gần
đây, tình hình trở nên phức tạp hơn do sự tiến triển của trật tự quốc tế, thì
tương quan lực lượng thực sự giữa các cường quốc được thể hiện tại Vùng đất
rìa.
Theo Mỹ và Nga, Vùng đất rìa luôn
tạo thành một vùng đệm giữa cường quốc biển và cường quốc đất liền. Trên thực tế,
Mỹ mong muốn cản trở những những động thái của Nga tiến về những vùng biển ấm,
còn Nga đặt tham vọng tiếp cận những vùng biển này qua châu Âu và Trung Đông.
Quả thực, sau Chiến tranh Lạnh, Mỹ đã tăng cường sự hiện diện của mình tại Vùng
đất rìa, với hy vọng kiểm soát nó nhờ sự mở rộng của NATO và hiện diện nhiều
hơn ở khu vực Caucasus và Trung Á, cũng như ở Trung Đông nơi mà Washington cố gắng
chống lại ảnh hưởng của Nga, đặc biệt ở Syria và Iran. Washington tiếp tục theo
đuổi học thuyết ngăn chặn: Cản trở Nga (và Trung Quốc) tiếp cận các vùng biển ấm,
cũng như các eo biển. Về phần mình, Nga tăng cường các nỗ lực chống lại chính
sách của Mỹ và khẳng định lập trường của mình tại khu vực Caucasus và Trung Á
thông qua việc củng cố các mối quan hệ trong Cộng đồng các quốc gia độc lập,
thành lập Tổ chức Hiệp ước an ninh, sử dụng vũ khí năng lượng.
Tuy nhiên, sự cạnh tranh truyền
thống giữa Mỹ và Nga tại Vùng đất rìa giờ đây phải tính đến một nhân tố mới:
Trung Quốc – vốn ngày càng khẳng định được vị thế trong khu vực. Trong khi nền
văn hóa phương Tây ưu tiên các trò chơi như môn cờ vua – với đặc thù là sự đối
đầu trực tiếp giữa người chơi, và nhằm đánh bại đối thủ, thì nền văn hóa châu
Á, đặc biệt là nền văn hóa Trung Quốc lại ưu tiên cách tiếp cận gián tiếp hơn.
Trong môn cờ vây – mà Trung Quốc áp dụng để mở rộng ảnh hưởng, các nước cờ thoạt
đầu dường như không liên quan với nhau, nhưng lôgích của thế cờ dần được khám
phá sau khi chắp nối các nước cờ. Việc thắng một ván cờ chỉ sau một nước cờ là
điều không dễ thực hiện, chiến thắng chỉ đến sau khi đã đi rất nhiều nước cờ với
những mục đích khác nhau nhưng phục vụ cho một chiến lược lớn. Trong trò chơi
này, chiến thắng đồng nghĩa với việc chiếm được nhiều “đất” trên bàn cờ (tức mở
rộng được nhiều hơn các vùng ảnh hưởng), và các chiến lược quan hệ được chú trọng
hơn so với các chiến lược đối đầu.
Bắc Kinh đã rất khôn khéo để
Moskva và Washington đối đầu nhau trên bàn cờ Vùng đất rìa, đồng thời cố gắng tận
dụng sự đối đầu Moskva-Washington để gia tăng ảnh hưởng trong vành đai khu vực
này. Kể từ đầu những năm 1990, Trung Quốc đã quan tâm tới việc giải quyết các
xung đột biên giới với các nước Trung Á và tăng cường ảnh hưởng trong khu vực
thông qua Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO), và thực hiện chính sách chi đầu tư,
cho vay, xây dựng các đường ống dẫn dầu (từ Kazakhstan) và các đường ống dẫn
khí (từ Turkmenistan) đến Tân Cương và phát triển nhiều tuyến đường bộ và đường
sắt đến nhiều nước trong khu vực. Trung Quốc còn tăng cường sự hiện diện của
mình thông qua việc xây dựng các Viện Khổng Tử trên khắp thế giới, tham gia các
hội nghị thượng đỉnh song phương và các hội chợ thương mại Trung Quốc-Á-Âu.
Sau khi đã cẩn trọng đi các quân
cờ ở Trung Á (gồm cả Afghanistan và Pakistan) kể từ 20 năm qua, Bắc Kinh cũng
giành sự quan tâm lớn tới các nước và khu vực khác như Đông Nam Á, Trung Đông,
khu vực Caucasus, Thổ Nhĩ Kỳ và Liên minh châu Âu (EU).
Ở Đông Nam Á, Trung Quốc đã đầu
tư mạnh mẽ vào các dự án cơ sở hạ tầng. Thành phố Côn Minh (thuộc tỉnh Vân Nam,
Trung Quốc) đã trở thành một địa điểm hấp dẫn mới nhờ Chương trình Tiểu vùng
Mekong mở rộng và các hành lang kinh tế: Côn Minh-Bangkok, Côn Minh-Hải Phòng
và Côn Minh-Kyaukpyu. Tỉnh Quảng Tây cũng nổi lên nhờ Dự án Hành lang kinh tế
Nam Ninh-Singapore. Trung Quốc có kế hoạch đầu tư hơn 40 tỷ USD vào dự án hành
lang kinh tế Trung Quốc-Pakistan (xây dựng các đường ống dẫn dầu, hệ thống đường
sắt, đường bộ, cảng Gwadar nối Tân Cương với Kashgar qua Khunjerab Pass). Ở
Trung Đông, Trung Quốc tập trung chủ yếu vào Iran, nhưng cũng tập trung ngày
càng nhiều vào Saudi Arabia và Qatar. Tại khu vực Caucasus, Trung Quốc cũng
phát triển quan hệ hợp tác với Azerbaijan, đẩy mạnh quan hệ hợp tác với Thổ Nhĩ
Kỳ – cả trong lĩnh vực thương mại, quân sự, lẫn cơ sở hạ tầng. Trung Quốc cũng
đã thực sự thâm nhập EU, đặc biệt kể từ cuộc khủng hoảng kinh tế ở khu vực này,
thông qua “các cửa ngõ chính” là các nền kinh tế châu Âu bị tác động nặng nề bởi
khủng hoảng (gồm Hy Lạp, Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha), cũng như một số nước Đông
Âu (gồm Bulgaria, Romania, Hungary) và khu vực Balkan (như Serbia). Các doanh
nghiệp Trung Quốc cũng quan tâm tới các cảng biển, như cảng Piraeus, các công
ty đường sắt (như Công ty đường sắt quốc gia Hy Lạp – OSE) và sự phát triển của
hành lang liên châu Âu nối Thổ Nhĩ Kỳ với châu Âu.
Mục tiêu của những chính sách này
của Trung Quốc là nhằm tăng cường sự kết nối giữa các nước ở Vùng đất rìa, một
bước quan trọng trong chiến thuật cờ vây cho phép Trung Quốc bao vây một khu vực
và đưa khu vực này vào phạm vi ảnh hưởng của nước này. Quỹ dự án con đường tơ lụa
trị giá 40 tỷ USD đã được thành lập năm 2014, chủ yếu để tài trợ cho các dự án
cơ sở hạ tầng của Vành đai kinh tế Con đường tơ lụa và Vành đai kinh tế biển.
Cũng trong năm 2014, Trung Quốc đã thành lập Ngân hàng đầu tư cơ sở hạ tầng
châu Á, với số vốn ban đầu 50 tỷ USD (chủ yếu do Trung Quốc góp vốn). Trung Quốc
nỗ lực xây dựng lại Con đường tơ lụa nổi tiếng – từng phát triển rực rỡ khi đế
chế Mông Cổ cường thịnh. Trong lịch sử, con đường này có hai nhánh, một nhánh
đi qua Trung Á đến châu Âu và Nga, và một nhánh đi qua các nước và các khu vực
như Tây Tạng, Myanmar, Việt Nam và Ấn Độ đến Nam Á và Đông Nam Á.
Cuối cùng, Bắc Kinh cũng ý thức
được rằng giống như Đế chế Mông Cổ trước đây, Trung Quốc là một cường quốc của
Vùng đất rìa, nhưng vừa là cường quốc đất liền, vừa là cường quốc biển. Ngoài
ra, Trung Quốc có mục tiêu lâu dài là kiểm soát Vùng đất rìa bằng cách cô lập
Nga hoặc liên minh với nước này để cạnh tranh với vị thế cường quốc biển của Mỹ.
Mục tiêu kiểm soát “đảo-thế giới”?
Chính sách đối ngoại của Trung Quốc
có thể khiến chúng ta đặt câu hỏi liệu nước này có những mục tiêu dài hạn nhiều
tham vọng hơn hay không. Liệu Trung Quốc chỉ giới hạn tham vọng ở việc kiểm
soát “đảo-thế giới” mà nhà địa lý H. J. Mackinder đề cập trong các tác phẩm của
ông năm 1904? Mackinder đã định nghĩa “đảo-thế giới” là dải đất gồm châu Á,
châu Âu và châu Phi. Khu vực trung tâm được hình thành bởi vùng đất trung tâm
Á-Âu (tương ứng với Liên bang Xôviết cũ) và vùng đất trung tâm châu Phi (tương ứng
với Cộng hòa dân chủ Congo).
Chính sách của Trung Quốc ở châu
Phi không tách rời chính sách mà nước này áp dụng đối với Vùng đất rìa, và đều
dựa trên chiến thuật cờ vây. Trung Quốc hiện diện ở châu Phi không chỉ để tận dụng
nguồn cung nguyên liệu mà Trung Quốc còn nhanh chóng hiểu rằng sẽ là thiếu sót
nếu không đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng ở châu lục này. Trung Quốc đã đầu tư
xây dựng lại tuyến đường sắt Benguela nối liền Cộng hòa Dân chủ Congo đến Đại
Tây Dương. Hiện tại, Trung Quốc đã sẵn sàng triển khai dự án xây dựng tuyến đường
sắt ở Đông Phi và tuyến đường sắt xuyên Kalahari, trải dài từ Namibia tới
Botswana. Bắc Kinh cũng đã ký quan hệ đối tác với Liên minh châu Phi để xây dựng
các cơ sở hạ tầng kết nối tất cả các thủ đô của lục địa này. Những cơ sở hạ tầng
này cũng có thể dễ dàng kết nối với các cơ sở hạ tầng của Con đường tơ lụa,
thông qua Ai Cập, trụ cột mới của sáng kiến Con đường tơ lụa, điều này cho phép
củng cố chiến lược cờ vây của Trung Quốc.
Điều này càng đúng nếu như người
ta coi Con đường tơ lụa, như đã đề cập, cũng gồm một nhánh đường biển, từ Trung
Quốc (Phúc Châu) đến Venice qua eo biển Malacca, Ấn Độ Dương, Kênh đào Suez và
Địa Trung Hải. Vả lại, “chuỗi ngọc trai” nổi tiếng (chỉ các tuyến giao thông
hàng hải của Trung Quốc) cũng được kéo dài tới bờ biển phía Đông châu Phi – nơi
Trung Quốc đã tiến hành hiện đại hóa các cảng biển ở Kenya, Tanzania,
Mozambique… Nếu mục tiêu trước mắt của Trung Quốc là bảo vệ các tuyến giao
thông đường biển, thì liệu nước này còn duy trì mục tiêu dài hạn là bảo vệ “đảo-thế
giới” trước cường quốc biển Mỹ? Chiến lược cờ vây nhằm mục đích đẩy lùi cường
quốc biển (Mỹ) ra khỏi các bờ biển, điều mà Bắc Kinh đã cố gắng thực hiện ở Biển
Đông (bằng cách cố gắng kiểm soát tuyến phòng thủ đầu tiên). Bất cứ hoạt động
chống cướp biển nào mà Trung Quốc tham gia đều nhằm một mục tiêu lớn hơn là kiểm
soát các tuyến đường giao thông biển kéo từ các bờ biển châu Phi đến Hải Nam.
Như vậy, liệu chiến lược lớn của
Trung Quốc có phù hợp với lời tuyên bố của Mackinder – “Ai kiểm soát được Vùng
đất trung tâm, thì sẽ chỉ huy được đảo-thế giới; ai kiểm soát được đảo-thế giới,
thì sẽ chi phối được cả thế giới”? Trong một bối cảnh như vậy, mục tiêu của
Trung Quốc là kiểm soát, hoặc ít nhất trong phạm vi ảnh hưởng của nước này, hai
trung tâm của “đảo-thế giới”: vùng đất trung tâm Á-Âu và Trung Phi.
Kịch bản này dường như không có
tính thực tế. Tuy nhiên, Trung Quốc – vốn rất giỏi môn cờ vây – đã biết xếp đặt
các quân cờ trên bàn cờ thế giới, mỗi quân cờ được tung ra vào một thời điểm nhất
định để tấn công đối phương. Điều này được khẳng định khi Trung Quốc luôn có
cách chọn thời điểm khác so với phương Tây, và họ cũng phát triển một chiến lược
lớn trong dài hạn. Chiến lược lớn này dường như không thể thực hiện được, trước
sự phản đối của các cường quốc khác, đặc biệt là Mỹ, chưa kể thách thức đặt ra
bởi sự bất ổn của một số khu vực “đảo-thế giới”. Tuy nhiên, dưới góc độ địa
chính trị, chiến lược này mang lại một khuôn khổ khái niệm cho phép hiểu rõ
tính chặt chẽ của chính sách đối ngoại hiện nay của Trung Quốc.
Tuy nhiên, dường như tiến trình
tái cấu trúc “đảo-thế giới”, một tiến trình mang tính lịch sử và lâu dài, mới
chỉ ở giai đoạn ban đầu. Nói cách khác, thế giới đang đầy biến động và một bản
đồ địa chính trị mới đang được vẽ ra.
***
Tanguy Struye de Swielande, Giáo
sư Quan hệ quốc tế tại Đại học Louvain la Neuve (Bỉ).
Nguồn: Tanguy Struye de Swielande, “La Chine et ses objectifs géopolitiques à l’aube de 2049“, Diploweb, 03/09/2017.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét