FB Nguyễn Huy Hoàng
Khi trở thành tổng thống thứ 44 của Hoa Kỳ năm 2009, Barack
Obama đã bổ nhiệm Norman Eisen, một “cố vấn đặc biệt về đạo đức và chính phủ,”
nhằm đảm bảo mình không vi phạm bất cứ điều cấm nào về xung đột lợi ích. Trước
khi được thay thế vào năm 2011, Eisen, sau này là đại sứ Hoa Kỳ tại Cộng hòa
Séc và một luật sư chuyên về những vụ liên quan đến gian lận, đã giải quyết một
loạt câu hỏi, bao gồm những vấn đề như liệu Tổng thống Obama, một người hâm mộ
bóng rổ, có thể nhận vé đi xem đội Washington Wizards hay đội Georgetown Hoyas
chơi hay không.
Khi được trao giải Nobel Hòa bình, Obama đã hỏi xin ý kiến
chính thức của Văn phòng Tư vấn Pháp lý thuộc Bộ Tư pháp về việc ông có thể nhận
giải mà không vi phạm lệnh cấm tổng thống hay bất cứ viên chức liên bang nào
khác nhận “các khoản thù lao,” về cơ bản là bất cứ khoản thanh toán hay lợi ích
nào, từ một nhà nước nước ngoài, vốn được quy định trong hiến pháp hay không.
(Văn phòng kết luận rằng ông có thể nhận giải, chỉ vì Ủy ban Nobel là một thực
thể tư nhân không có sự can dự của chính phủ nước ngoài.) Giống như mọi tổng thống
tiền nhiệm trong bốn thập niên trước, Tổng thống Obama đã đặt mọi khoản đầu tư
của mình vào một “quỹ tín thác mật” (“blind trust”), để ông không biết được những
lợi ích của mình và do đó tránh được xung đột lợi ích trong nhiều quyết định
ông có thể đưa ra mà có ảnh hưởng đến tài sản cá nhân của mình. Tổng thống
Obama, một lần nữa làm theo tiền lệ của những người tiền nhiệm, cũng công khai
các tờ khai thuế của mình, cả trong chiến dịch tranh cử lẫn khi đã là tổng thống.
Nói ngắn gọn, Obama rất câu nệ về vấn đề đạo đức, và chính quyền ông gần như
hoàn toàn không dính đến các vụ bê bối đạo đức.
***
Donald J. Trump, người trở thành tổng thống thứ 45 vào ngày
20 tháng 1, có một cách tiếp cận khác. Ông đã nhậm chức trong khi nhiều lần từ
chối công khai các tờ khai thuế của mình, ngay cả sau vụ rò rỉ cho thấy có thể
ông đã không trả thuế trong 18 năm. Ông viện đến một cuộc kiểm toán đang diễn
ra của Sở Thuế vụ (IRS) làm lý do không tiết lộ các tờ khai thuế, nhưng chính
IRS đã bác bỏ tuyên bố này, nói rằng “không có gì ngăn cản các cá nhân chia sẻ
thông tin thuế của chính mình.” Hai ngày sau lễ nhậm chức, chính quyền của
Trump thông báo rằng ông sẽ không công khai các tờ khai thuế ngay cả khi cuộc
kiểm toán đã hoàn tất. Trump có phần hân hoan khi khẳng định rằng các quy định
về xung đột lợi ích không áp dụng cho tổng thống. Ông đã pha trộn việc kinh
doanh cá nhân với ngoại giao chính thức trong nhiều cuộc gặp gỡ và đối thoại với
các quan chức nước ngoài trong quá trình chuyển giao chức vụ. Và bất chấp cổ phần
tư nhân rộng lớn của mình trong bất động sản thương mại, tổ hợp chung cư, khách
sạn, và sân gôn ở trong nước và trên thế giới, ông đã từ chối làm theo những
người tiền nhiệm là bán tài sản của mình và đặt doanh thu vào một quỹ tín thác
mật. Thay vào đó, ông đã chuyển giao quyền quản lý, nhưng không chuyển giao quyền
sở hữu, của Trump Organization. Ông vẫn nắm giữ toàn bộ quyền sở hữu. Và ông đã
giao trách nhiệm vận hành nó không phải cho một ủy thác viên độc lập, mà cho
các con mình, Eric và Donald Jr.
Kết quả là, Tổng thống Trump gần như chắc chắn đã bắt đầu vi
phạm hiến pháp từ thời điểm ông tuyên thệ nhậm chức. Đúng là các quy chế về
xung đột lợi ích không nói đến tổng thống – không phải vì chúng ta không quan
tâm đến các vị tổng thống thiếu nguyên tắc, mà vì những quy định như vậy nói
chung thường yêu cầu quan chức rút lui khỏi các quyết định mà họ có lợi ích tài
chính cá nhân trong đó, và trong trường hợp tổng thống thì rút lui hiếm khi là
một lựa chọn khả thi, do không có người ra quyết định thay thế.
Nhưng hiến pháp cũng đặt tổng thống vào một điều luật về
xung đột lợi ích: cái gọi là điều khoản “thù lao.” Điều khoản này quy định rằng
không quan chức liên bang nào có thể, nếu không có sự chấp thuận rõ ràng của Quốc
hội, nhận “bất cứ quà tặng, thù lao,… nào dưới bất cứ hình thức nào, từ bất cứ
vị Vua, Hoàng tử, hay Nhà nước nước ngoài nào.” Nó được thiết kế nhằm đảm bảo
các quan chức liên bang, từ tổng thống trở xuống, chỉ phục vụ cho lợi ích của
công chúng Hoa Kỳ, và không bị tác động bởi ảnh hưởng nước ngoài. Năm 1787, thượng
nghị sĩ Charles Pinckney của tiểu bang Nam Carolina đã đề xuất một tu chính án
tại Hội nghị Lập hiến, thúc giục “sự cần thiết của việc duy trì sự độc lập của
Ngoại trưởng và các quan chức khác của Hoa Kỳ khỏi ảnh hưởng bên ngoài.” Tại hội
nghị Virginia phê chuẩn hiến pháp, cựu Ngoại trưởng Edmund Randolph Jennings giải
thích rằng điều khoản này “được đưa ra để ngăn chặn tham nhũng.”
Điều khoản thù lao là một rào chắn rõ ràng nhằm ngăn tổng thống
nhận các khoản thanh toán từ các nhà nước nước ngoài. Thừa nhận rằng lòng trung
thành bị chia rẽ là rất khó nhận ra, rằng tư lợi là một động cơ đặc biệt mạnh mẽ,
và thừa nhận rằng các nhà nước nước ngoài có thể sẽ tìm cách mua sự ảnh hưởng,
các nhà soạn thảo hiến pháp đã chọn cách cấm mọi quà tặng hay “thù lao… dưới bất
cứ hình thức nào.”
Ngoại lệ duy nhất là khi Quốc hội ủy quyền rõ ràng cho một
giao dịch, có thể dựa trên lý thuyết là thanh toán công khai và minh bạch như vậy
sẽ giảm nguy cơ tham nhũng và ảnh hưởng không mong muốn. Theo Văn phòng Tư vấn
Pháp lý thuộc Bộ Tư pháp năm 1981, một khoản “thù lao” là bất cứ “lợi nhuận hay
lợi ích nào phát sinh từ địa vị, chức vụ, hay việc làm: tiền thưởng, tiền công,
tiền lương.” Như dẫn chiếu đến “tiền lương” và “lợi ích” gợi ý, lệnh cấm này
không chỉ giới hạn trong các quà tặng trực tiếp, mà bao gồm cả những khoản
thanh toán cho các dịch vụ cung cấp hoặc lợi nhuận từ các giao dịch kinh doanh
thông thường.
***
Điều này có ý nghĩa gì đối với Donald Trump? Quy mô doanh
nghiệp của ông, Trump Organization, là không rõ ràng, do nó do tư nhân nắm giữ
và Trump đã hết sức không sẵn lòng tiết lộ chi tiết. Nhưng hồ sơ công cho thấy
tổ chức của ông có tham gia vào những giao dịch và hợp đồng trên toàn cầu. Nhiều
công việc trong số này có thể thu lợi từ hoạt động của các chính phủ nước ngoài
hoặc các đại diện của họ – bao gồm các khoản đầu tư vào các công ty thuộc sở hữu
nhà nước nước ngoài, hợp đồng hoặc giấy phép chính phủ, các thỏa thuận cho thuê
tài sản, hay thậm chí các buổi lưu trú qua đêm hoặc các sự kiện được tổ chức ở
các khách sạn, sân gôn, hoặc các tài sản khác của Trump.
Bên thuê đơn lớn nhất của Trump Tower là Ngân hàng Công
Thương Trung Quốc, thuộc sở hữu nhà nước hoàn toàn. Đối tác kinh doanh chính của
Trump ở Philippines được Tổng thống Rodrigo Duterte chỉ định làm đặc phái viên
tại Hoa Kỳ. Trump có những dự án kinh doanh đang diễn ra trên toàn thế giới,
bao gồm cả Argentina và Gruzia. Ông nhận được hàng triệu đô la doanh thu li
xăng từ một khách sạn Trump ở Panama. Và dĩ nhiên có cả Nga, nơi mà Trump từ
lâu đã có những giao dịch kinh doanh rộng lớn, và nơi mà các quan chức chính phủ
gần đây theo nguồn tin từ các cơ quan tình báo của chúng ta là đã chúc mừng
Trump đắc cử, sau một chiến dịch tranh cử mà trong thời gian đó Nga đã tấn công
qua mạng và tiết lộ các e-mail mật từ Ủy ban Quốc gia Dân chủ, cùng các tổ chức
khác của Đảng Dân chủ, nhằm tăng cơ hội cho Trump.
Trong một báo cáo toàn diện và thuyết phục được Viện
Brookings công bố hồi tháng 12, Norman Eisen và Richard Painter, cựu chuyên gia
đạo đức cho Tổng thống Obama và Tổng thống George W. Bush, cùng học giả hiến
pháp Laurence Tribe tại Đại học Harvard, đã cảnh báo rằng “chưa bao giờ trong lịch
sử Hoa Kỳ có vị tổng thống đắc cử nào có nhiều vấn đề xung đột lợi ích và can hệ
nước ngoài hơn Donald Trump.” Theo quan điểm của họ, một quan điểm được chia sẻ
bởi nhiều chuyên gia về luật hiến pháp và chuyên gia về đạo đức, cách duy nhất
để Trump tránh nhận lợi ích từ các chính phủ nước ngoài hoặc các đại diện của họ,
xét trên những lợi ích kinh doanh rộng lớn của ông, là bán doanh nghiệp và
thành lập một quỹ tín thác mật cho tài sản của mình – như những người tiền nhiệm
của Trump đã làm khi nhậm chức.
Trump ban đầu đã bác bỏ ý tưởng ông điều hành Hoa Kỳ và
Trump Organization cùng lúc là có vấn đề. Nhưng khi chỉ trích gia tăng, ông hứa
hẹn sẽ tìm ra một biện pháp cho vấn đề này trước khi nhậm chức. Trong một buổi
họp báo hồi tháng 1, ông đã trình bày “giải pháp” của mình. Ông nói sẽ chuyển
giao quyền quản lý Trump Organization cho các con trai. Trump Organization sẽ
không tham gia vào các giao dịch nước ngoài mới. Ông sẽ chỉ định một nhân viên
đạo đức xem xét bất cứ giao dịch nước ngoài nào mới. Và ông sẽ đóng góp bất cứ
khoản thu nào từ các quan chức nước ngoài đến lưu trú tại khách sạn của ông cho
người dân Hoa Kỳ.
Những biện pháp này không hề đủ để giải quyết những lo ngại
về hiến pháp. Điều khoản thù lao cấm nhận bất cứ khoản lợi ích nào từ một nhà
nước nước ngoài hay đại diện của nó. Điều khoản này rõ ràng không chỉ giới hạn
trong các buổi lưu trú tại khách sạn. Nó cũng không chỉ giới hạn trong các giao
dịch mới hoặc các giao dịch nước ngoài. Lệnh cấm này mở rộng đến bất cứ lợi ích
nào thu được từ bất cứ đại diện nước ngoài hay quan chức nhà nước nào trong bất
cứ giao dịch kinh doanh nào với một công ty của Trump Organization, ở ngoài nước
cũng như ở trong nước. Để đảm bảo không có khoản thanh toán nào như vậy được
chi trả bởi bất cứ quan chức nước ngoài nào, cần có sự minh bạch tuyệt đối về mọi
khoản cho thuê, hợp đồng, hóa đơn khách, và lệ phí sân gôn của Trump
Organization.
Đó là lý do vì sao Eisen, Painter, và nhiều chuyên gia đạo đức
khác đã lên án kế hoạch của Trump là chưa đủ. Walter Shaub, Chánh Văn phòng Đạo
đức Chính phủ Hoa Kỳ, đã gọi kế hoạch này là “vô nghĩa.” Theo dàn xếp hiện nay,
Trump hoàn toàn nắm giữ quyền sở hữu doanh nghiệp của mình, và do đó thu lợi từ
việc kinh doanh đang diễn ra với các đại diện nước ngoài vốn tìm kiếm sự ủng hộ.
Trump biết rõ mình có công việc kinh doanh ở nơi nào. Và giờ thì ông sẽ ở một vị
thế có thể dùng quyền lực tổng thống để mang lại lợi ích cho thương hiệu tập
đoàn của chính mình. Điều duy nhất “mật” (với Trump) về đồ án này là việc gần
như ai bên ngoài gia đình Trump cũng sẽ tiếp tục mù tịt về những chi tiết trong
các mối quan hệ kinh doanh nước ngoài của Trump.
Luật sư thuế lâu năm của Trump, Sheri Dillon, người dường
như không có hoặc có rất ít kinh nghiệm về luật hiến pháp, đã bảo vệ những biện
pháp từng phần này trong buổi họp báo tháng 1 bằng cách tuyên bố rằng bán tài sản
sẽ khó. Bà cho rằng không có mối liên hệ với Trump, các doanh nghiệp có thể sẽ
mất giá trị đi nhiều và do đó sẽ phải bán giảm giá. Bà nói rằng cho dù Trump có
bán những lợi ích kinh doanh của mình đi chăng nữa thì ông vẫn có quyền nhận được
tiền bản quyền, mặc dù bà không giải thích tại sao Trump không bán cả chúng
luôn. Những người khác đã lưu ý rằng việc thanh lý Trump Organization sẽ có những
hệ quả đáng kể về thuế. Nhưng việc Trump có thể phải chấp nhận một tổn thất
kinh tế hoặc thực sự phải trả thuế không biện minh được cho việc vi phạm một
ràng buộc hiến pháp được thiết kế để ngăn chặn tham nhũng và ảnh hưởng nước
ngoài. Như chúng ta biết quá rõ, ảnh hưởng nước ngoài không phải là một mối lo
ngại thuộc kiểu suy đoán hay trừu tượng đối với vị tổng thống này.
***
Giờ thì sao? Trump đã tuyên thệ nhậm chức, và ông đang vi phạm
hiến pháp. Những biện pháp nào khả dĩ? Các nhà soạn thảo hiến pháp đã xem lệnh
cấm này là rất quan trọng đến mức họ đưa việc vi phạm nó làm căn cứ luận tội.
Nhưng không ai mong đợi Quốc hội của Đảng Cộng hòa sẽ sớm bắt đầu các thủ tục
luận tội. Nếu hiến pháp muốn được thực thi, nó sẽ phải nhờ đến sự cương quyết của
người dân.
Một ngày trước lễ nhậm chức, Liên đoàn Tự do Dân sự Hoa Kỳ
(ACLU) đã đệ một loạt yêu cầu theo Đạo luật Tự do Thông tin nhằm đưa những xung
đột lợi ích của Trump ra ánh sáng. Bí mật – có người có thể còn nói là khói và
gương (che đậy và bóp méo) – là phương thức ưu tiên của Trump đối với những
giao dịch kinh doanh của mình. Nhưng là tổng thống, ông phải chịu những nghĩa vụ
minh bạch mà ông không phải đối mặt với tư cách công dân. Và minh bạch là bước
đầu tiên trên con đường đến trách nhiệm giải trình.
Trump cũng rất có thể sẽ phải đối mặt với nhiều vụ kiện.
Ngày 23 tháng 1, Eisen, Painter, và Tribe đã đệ đơn kiện đại diện cho Công dân
vì Trách nhiệm và Đạo đức (CREW), một nhóm giám sát phi lợi nhuận, cáo buộc
Trump đang vi phạm điều khoản thù lao. Có thể sẽ có vấn đề phát sinh về việc tổ
chức này đã chịu một tổn hại đủ cụ thể để cho nó “địa vị” pháp lý để khởi kiện
hay chưa. Nhưng các vụ kiện khác rất có thể sẽ theo sau. Các tòa án liên bang
đã công nhận rằng các doanh nghiệp có “địa vị” (pháp lý) khi các hành động của
quan chức được cho là bất hợp pháp đặt họ vào một bất lợi cạnh tranh so với các
doanh nghiệp khác. Một công ty khách sạn, nhà phát triển bất động sản, hoặc chủ
sở hữu sân gôn đối thủ có thể khởi kiện về tính bất hợp pháp của những thỏa thuận
đang diễn ra của Trump. Liệu một giao dịch kinh tế cụ thể giữa một quan chức hoặc
đại diện nước ngoài với một doanh nghiệp của Trump có tạo nên một khoản “thù
lao” bị cấm trong hiến pháp hay không là một câu hỏi pháp lý – không phải chính
trị – hoàn toàn có thể được các tòa án giải quyết. Nếu các tòa án có thể ra lệnh
cho Tổng thống Bush, trong một cuộc xung đột vũ trang đang diễn ra, đưa việc
ông giam giữ các “chiến binh kẻ thù” vào xem xét pháp lý, thì chắc chắn họ cũng
có thể ra lệnh cho Trump tuân thủ những lợi ích kinh doanh của mình theo những
yêu cầu rõ ràng của hiến pháp.
Tổng thống Hoa Kỳ phải phụng sự người dân Hoa Kỳ, không phải
chính mình, và chắc chắn không phải những lợi ích của các nhà nước nước ngoài.
Tổng thống Trump đã chọn tìm đến chức vụ này, và trách nhiệm này. Ông đang cố
đi cả hai đường, phục vụ bản thân, gia đình, và những lợi ích kinh doanh rộng lớn
của mình trong lúc đồng thời đưa ra những quyết định chính sách đối ngoại và đối
nội vốn tất yếu sẽ có những tác động trực tiếp lên sở hữu cá nhân của ông. Cách
thức đó sẽ đặt ra bê bối, tham nhũng, và bất hợp pháp. Không may là vị tổng thống
thứ 45 của chúng ta đã cố tình chọn cách làm suy yếu những lợi ích của người
dân mà ông đại diện nhằm thúc đẩy những lợi ích của một con người mà ông quan
tâm nhiều nhất.
***
David Cole là Giám đốc Pháp lý Quốc gia của Liên đoàn Tự do
Dân sự Hoa Kỳ (ACLU) và giáo sư ngành luật và chính sách công tại Trường Luật Đại
học Georgetown.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét