Đồng bằng sông Cửu Long trước hai đe dọa nghiêm trọng: thiếu nước và phù sa

Kính Hòa

Ruộng lúa gần một con kênh khô hạn ở huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng, Việt Nam ngày 8/3/2016.AFP

 

Ngày 27 tháng sáu, 2017, một cuộc hội thảo khoa học về đồng bằng sông Cửu Long được Đại học An Giang tổ chức. Tại hội thảo này các nhà khoa học đưa ra dự báo hạn hán trầm trọng tại vùng đất này trong những năm tới. Ngoài ra nguy cơ sụt lún cũng được nêu lên.

Thiếu nước

Sau buổi hội thảo, một diễn giả là Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu biến đổi khí hậu, thuộc Đại học Cần Thơ cho chúng tôi biết, rằng thực ra tình trạng khô hạn tại đồng bằng sông Cửu Long đã xảy ra từ lâu, và ảnh hưởng lên đến 7, 8 trăm ngàn hectare đất canh tác. Tác hại đã tăng lên rất nhiều trong đợt khô hạn 2015-2016 mà Tiến sĩ Tuấn cho là một trận khô hạn lịch sử. Ông tiếp lời:

“Tình trạng này có thể tiếp tục kéo dài cho đến năm sau, khi mà điều kiện bất lợi do biến đổi khí hậu hay nguồn nước trong mùa khô trên thượng nguồn bị chia sẻ nhiều, một phần do thủy điện, một phần do các quốc gia như Lào, Thái Lan, Cam Pu Chia, Trung Quốc, chuyển nước qua các vùng khác để canh tác nông nghiệp. Nguy cơ thiếu nước và xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long sẽ gia tăng.”

Đồng bằng sông Cửu Long rộng khoảng 30 ngàn cây số vuông, do sông Cửu Long, có tên quốc tế là Mekong, bồi đắp nên, và là vùng sản xuất lúa gạo lớn nhất Việt Nam. Với chiều dài hơn 4000 cây số chảy qua nhiều quốc gia, trong thời gian gần đây con sông này bị các quốc gia thượng nguồn ngăn dòng xây đập để khai thác thủy điện như Trung Quốc và Lào.

Theo thông tin từ các nhà khoa học trong cuộc hội thảo, có một nghịch lý trong nền nông nghiệp tại đồng bằng sông Cửu Long, đó là việc canh tác cây lúa nước, vốn cần rất nhiều nước vào mùa khô, kéo dài tới sáu tháng tại đây.

Tiến sĩ Lê Anh Tuấn đề nghị rằng nên thay cây lúa nước bằng các loại hoa màu khác trong mùa khô, tại các vùng ven biển thiếu nước, cũng như trong nội địa. Nhưng điều đó sẽ gặp không ít khó khăn.

“Chuyển đổi đó cũng ảnh hưởng đến khả năng đầu tư, khi trồng màu thì đầu tư công sức kỹ thuật nhiều hơn trồng lúa. Cái thứ hai là nông dân gặp khó khăn ở thị trường tiêu thụ. Khi mình mở rộng trồng màu nhiều quá mà không bán được, thì nó hư hỏng rất nhanh, trong khi cây lúa thì khi không bán được thì người nông dân vẫn trữ được.”

Cũng liên quan đến hạn hán và nguồn nước bị giảm tại đồng bằng sông Cửu Long, là vấn đề cung cấp nước sinh hoạt cho 18 triệu người sống tại vùng này (theo số liệu của báo Tuổi trẻ đưa ra vào năm 2016). Theo Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, nếu nhìn tổng thể cả năm thì có thể nói đồng bằng sông Cửu Long có nhiều nước bề mặt, nhưng do khí hậu chỉ có hai mùa mưa nắng đối nghịch, cho nên nước sinh hoạt thiếu trong mùa khô. Điều này dẫn đến việc khai thác nước ngầm quá mức cho sinh hoạt, dẫn đến sụt lún và các tầng nước ngầm chứa nước ngọt ven biển bị xâm nhập mặn.

“Trong tương lai, trong điều kiện khô hạn như vậy, mấy nước ở thượng nguồn lại lấy nước canh tác, làm cho vùng đồng bằng thiếu nước thêm nữa, ngoài chuyện lượng nước, còn một vấn đề nữa là chất lượng nước bị suy giảm, do sự phát triển dân số, sản xuất, các hoạt động công nghiệp, làm cho nguồn nước đã ít mà còn bị ô nhiễm, bị xâm nhập mặn, cho nên việc tìm nguồn nước ngọt rất khó khăn.”

Theo Tiến sĩ Tuấn, nhiều biện pháp đã được nghĩ đến để cứu vãn tình trạng thiếu nước sinh hoạt của đồng bằng sông Cửu Long, như là trữ nước vào mùa mưa, bơm nước mưa xuống các tầng nước ngầm bị nhiễm mặn để phục hồi các tầng nước ngọt này. Tuy nhiên ông cho rằng việc này đỏi hỏi tầm mức kỹ thuật khá cao.

Ngoài ra còn có những dự án cung cấp nước bề mặt cho cư dân qua những hệ thống nước máy từ nước bề mặt của sông Cửu Long, cho một vùng rộng lớn, hoặc một cách cục bộ, nhưng việc này cũng đòi hỏi nhiều vốn liếng đầu tư.

Thiếu phù sa

Theo các nhà khoa học nghiên cứu về đồng bằng sông Cửu Long, như Tiến sĩ Dương Văn Ni, thuộc Đại học Cần Thơ, có hai yếu tố chính tạo nên đồng bằng này và duy trì cuộc sống của nó là nước và phù sa.

Trong buổi hội thảo do Đại học An Giang tổ chức, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn có đưa ra số liệu là trong liên tục 20 năm qua lượng phù sa đưa về đồng bằng sông Cửu Long giảm đi 2,3% mỗi năm.

Lượng phù sa về đồng bằng Cửu Long lại bị nạn khai thác cát rất mạnh trong mấy năm qua làm cho ít hơn nữa. Theo số liệu của Tiến sĩ Dương Văn Ni, thì trong những năm qua, lượng cát khai thác ở đồng bằng Cửu Long cao gấp ba bốn lần lượng cát được con sông này vận chuyển về.

Tình trạng này sẽ dẫn đến sự sụt lún của đồng bằng sông Cửu Long.

Tiến sĩ Lê Anh Tuấn nói với chúng tôi rằng một vùng châu thổ vốn vẫn có sự sụt lún tự nhiên, tuy nhiên ông nói tiếp:

“Nhưng nhờ phù sa hàng năm do lũ đem về bù cho phần lún đó. Nhưng bây giờ phù sa ít đi, chuyện lún hiện nay ở đồng bằng sông Cửu Long là một vấn đề lớn. Có nhiều nghiên cứu chứng minh rằng tốc độ lún của đồng bằng sông Cửu Long nhanh hơn mực nước biển dâng rất là nhiều nên khả năng bị xâm nhập mặn, đặc biệt trong mùa khô sẽ gia tăng lên.”

Tiến sĩ Tuấn nói thêm là với tốc độ đô thị hóa hiện nay, các công trình kiên cố tại vùng đồng bằng sẽ làm cho sự sụt lún thêm nặng nề.

Sụt lún và sạt lở dọc theo sông Cửu Long đã được ghi nhận và thu hút sự quan tâm của dư luận trong thời gian qua. Nhưng theo Tiến sĩ Dương Văn Ni, thì điều đó không đáng lo ngại bằng sự xói lở bờ biển. Trong một lần trao đổi với chúng tôi về nạn khai thác cát quá mức trên sông Cửu Long, ông nói:

“Hệ lụy của chuyện thiếu cát lòng sông, sẽ làm xói lở bờ biển. Khi bờ biển xói lở thì rừng ngập mặn bị tàn phá trước. Khi rừng ngập mặn bị phá hủy thì có nghĩa là cái áo giáp bảo vệ đồng bằng sông Cửu Long sẽ không còn. Đồng bằng sẽ bị tổ thương rất nặng nề khi có các yếu tố bất lợi của thời tiết như sóng to gió lớn, triều cường,… không còn rừng ngập mặn bảo vệ thì tác hại sẽ khủng khiếp.”

Trong những giải pháp ngắn hạn trước mắt để đương đầu với sự sụt lún của đồng bằng sông Cửu Long, ông Dương Văn Ni cho rằng việc khai thác cát tại sông Cửu Long phải được kiểm soát. Và việc xây dựng tại vùng đồng bằng này, được Tiến sĩ Lê Anh Tuấn đề nghị, phải được nghiên cứu tìm ra các vật liệu nhẹ, tránh những công trình nặng nề làm trầm trọng sự sụt lún của đồng bằng sông Cửu Long.

Nếu nước và phù sa là hai yếu tố duy trì sự sống còn của đồng bằng sông Cửu Long, thì theo phân tích của các nhà khoa học, cả hai yếu tố đó đang dần dần biến mất, đe dọa sự tồn tại của chính bản thân đồng bằng sông Cửu Long.